رو کردن دست آدم‌های بد

«درباره الی» طوری یقه آدم را می‌گیرد که نمی‌توان به این زودی از دستش رها شد. اما این به این معنا نیست که فیلم برای همیشه با آدم دست به یقه باشد. از این نظر «درباره الی» شبیه «چهارشنبه‌سوری» است؛ در عین حال که نه قصه‌اش ربطی به آن دارد و نه ایده مرکزی‌اش. اما فضاسازی کلی در هر دو، از دو چیز یکسان آب می‌خورد؛ تنش‌زایی در فضای قصه و دوست نداشتن آدم‌ها. این دو در هر دو فیلم عاملی است برای آنکه حس بدی نسبت به آدم‌ها و زندگی به ما دست بدهد. همه چیز خوب آغاز می‌شود؛ فرهادی آدم‌های شهرنشین تحصیلکرده را به بیرون از فضای شهری می‌آورد تا از قالب‌های تعیین شده و رسمیت الحاقی رهاشان کند و جلوی دریا که جای عریان شدن است کُنهِ وجودشان را نشان دهد. رسمیت الحاقی از آن کسانی است که شهری بودن جزئی از اصالت‌شان نیست و به طور موقت در موقعیت‌های آرام، شهری بودن در آنها دیده می‌شود اما به محض ایجاد تلاطم و بحران، آنارشی ویرانگری از آنها بیرون می‌زند که قابل پیش‌بینی نبوده است.

ترانه علیدوستی و شهاب حسینی در فیلم درباره الی

شاید برای همین است که فیلم با جیغ کشیدن کاراکترها در تونل و یاد دادن آن به دختر بچه‌شان به عنوان یک تفریح شروع می‌شود. هنگام تماشای فیلم جرقه زدن آشناسازی‌ها از مهرجویی و آنتونیونی شروع می‌شود. غیب شدن الی در این فیلم یادآور غیب شدن آنا در «ماجرا»ی آنتونیونی است اما فیلم ارتباطی به دیدگاه آنتونیونی در «ماجرا» ندارد. آنتونیونی نام فیلمش را با هشیاری «ماجرا» می‌گذارد تا بعدش نشان دهد که ماجرایی در فیلمش ندارد و شخصیت اول فیلمش هم ناگهان می‌رود و دیگر نیست و تا آخر هم معلوم نمی‌شود کجاست.

سکوت کاراکترها و سکون کادرها نشانگر سردی روابط است و آنچه می‌خواهد بگوید با فضای فیلمش همخوانی دارد. اما «درباره الی» پر از تنش و ماجراست. لابه‌لای آدم‌ها و تفریحات و وقت‌گذرانی‌ها و شلوغ‌کاری‌های چند دوست و خانواده ایرانی شلوغ و شاد پرسه می‌زند و دوست دارد از نظر ساختن چنین فضایی به بافت کارهای مهرجویی برسد.

اما باز مانند او هم نیست چون مهرجویی آدم‌ها را همان‌طور که هستند دوست دارد و قضاوتی هم ندارد و اصلا می‌گوید زندگی همین است؛ همین دور هم بودن و یک لحظه بعد دعوا کردن. چه کسی می‌تواند بگوید کار شخصیت شکیبایی و ملک‌نصر در فیلم «سارا» از نظر مهرجویی درست است یا غلط؟ اما فرهادی خودش روبه‌روی آدم‌هایش می‌ایستد و می‌خواهد به آنها بتوپد که چه آدم‌های مزخرفی هستند. فضای آثار مهرجویی تماشاگر را به یک حس همسان با فیلم می‌رساند اما در مورد فرهادی لحظات خوشی آبستن یک فاجعه هستند و ملتهبند.

او از کنار آنتونیونی و مهرجویی عبور می‌کند و برای درام اجتماعی‌اش فضایی مثل آژانس شیشه‌ای و با مایه‌های گنگستری می‌سازد.

شهاب حسینی و احمد مهران‌فر در فیلم درباره الی

فرهادی آدم‌های بی‌اخلاق را دوست ندارد اما نکته مهم‌تر این است که بی‌اخلاقی را نیز تعریف می‌کند. او قضاوت کردن آدم‌های فیلمش را در حالی نهی می‌کند که خودش در حال قضاوت است. اگر معلوم شود الی درحالی که نامزد داشته برای آشنایی با احمد به شمال آمده، گناهکار است و اگر نامزد نداشت گناهی هم در کار نبود. در واقع چیزی که باید در اجتماع و فرد نفی شود همین حقنه کردن اصولگرایی گروهی به گروه دیگر است، که در «درباره الی» نه تنها نفی نمی‌شود بلکه غیرمستقیم در حال تبلیغ شدن است. یعنی همان خشونت زیرپوستی اجتماع که به ویرانی آدم‌های زیادی توسط قضاوت آدم‌های دیگر می‌انجامد؛ یعنی همان چیزی که فرهادی می‌خواهد در فیلمش نفی کند اما متأسفانه تبلیغش می‌کند.

در اینکه «درباره الی» فیلمی‌ با کارگردانی دقیق است شکی نیست، در بازی‌های خوب مانی حقیقی و گلشیفته فراهانی و رعنا آزادی‌ور و پیمان معادی و… شکی نیست، در فیلمبرداری خوب آن شکی نیست، در تدوین خوب آن شکی نیست…؛ اما دیدگاه…. آنچه آنتونیونی و مهرجویی را بزرگ سینمای جهان و ایران کرده دیدگاه آنها و رسیدن به یک سادگی در بیان آن دیدگاه است. نمونه خوب نفی بی‌اخلاقی در همین جشنواره، فیلم «عیار ۱۴» شهبازی است که این کار را با پیشنهاد تغییر معیارهای قضاوت انجام می‌دهد. او یک ژانر سینمایی را به عنوان جهان داستانش می‌گیرد و در آن برای مفهوم قهرمان و ضدقهرمان و معیارهای سنجش آنها پیشنهاد نگاهی مردد و تازه می‌دهد.