نقد و نگاهی کوتاه بر فیلم پرسونا

یک بازیگر مشهور،هنگام بازی در نمایش(الکترا)ناگهان روی صحنه‏ قدرت تکلم را از دست می‏دهد.زبان‏پریشی-چنان‏که می‏دانیم-اختلالی‏ عصبی است که علل گوناگونی دارد.در این‏جا به نظر می‏رسد پای اعتراض‏ بر علیه دنیایی در میان است که بیست سال پیش ظهور اردوگاه‏های‏ آدم‏سوزی نازیستی را امکان‏پذیر ساخت و امروز جنگ ویتنام را.سکوت- یا به عبارتی رد هرگونه امکان ارتباط-به نشانهء اعتراض،ضمنا تعلق بازیگر به دنیایی را نشان می‏دهد که در واقع علیه آن اعتراض دارد:او به زبان زندگی‏ واقعی قادر به بیان حال نیست و فقط به زبان خیالی روی صحنه می‏تواند ابراز وجود کند.در واقع بازیگر خودخواه،عقیم و منفعل فیلم دست رد به‏ سینهء دنیایی می‏زند که به قامت و نقش خودش دوخته شده است.

او را در بیمارستان بستری می‏کنند و به زودی تحت مراقبت‏های پرستاری‏ دوست‏داشتنی،ساده و کاملا معمولی قرار می‏گیرد.دو زن برای اقامت به‏ خانهء کوچکی در ساحل دریا می‏روند،با این امید که تنهایی،هوای آزاد و خورشید بازیگر را بهبود ببخشند.اما این پرستار که تحت الشعاع‏ شخصیت قدرتمند زن بیمار قرار می‏گیرد،با او همذات‏پنداری می‏کند خلاصه به او دل می‏بندد.اما او عاشق یک ظاهر پوچ و مردهء انسانی شده‏ است؛عاشق کسی که چیزی نیست جز یک«پرسونا»-واژه‏ای لاتین به‏ معنای«نقاب»-که امروزه(با تفسیری یونگی)بخش ظاهری و اغلب نمایشی‏ زن روان‏پریش را نشان می‏دهد(در مقابل«آنیما»که بخش پنهان و ژرف‏ وجود انسانی‏ست).بازیگر که نشانی از حیات ندارد،در حکم‏ خون‏آشامی‏ست که زندگی دیگران را می‏مکد؛با بی‏پروایی رابطهء جسمی را می‏پذیرد اما رابطهء عاطفی را پس می‏زند.به یاد بیاورید هنگامی را که پرستار به شب اول عشق‏شان اشاره می‏کند و بازیگر تظاهر به فراموشی می‏کند.

پرستار در اوج نومیدی از بسته بودن لجوجانهء تمامی راه‏های ارتباطی،خود را به خشونت می‏سپارد و می‏کوشد با تکان دادن بازیگر رعشه‏ای از زندگی‏ را به کالبد معشوق خود منتقل کند.اما بیمار واکنشی نشان نمی‏دهد و دو زن‏ از یکدیگر جدا می‏شوند.پس از آن‏که بازیگر یک بار دیگر در بیمارستان‏ بستری می‏شود،سرانجام تصمیم می‏گیرد اولین(و آخرین)حرف خود را به‏ پرستار مأیوس بگوید.حرف او این است:"هیچ".»

این داستان پرسونا ساختهء اینگمار برگمان است.فیلمی که-هم‏چون سایر آثار این فیلمساز فرهیخته و فلسفه‏باف-می‏تواند در سطوح مختلفی مورد بررسی قرار بگیرد.سطح روان‏شناختی و واقع‏گرایانهء فیلم بر سطوح دیگر مقدم است:داستان حیاتی و-به اندازهء کافی-سنتی عشقی یک‏طرفه‏ (هم‏جنس‏گرایی اهمیت چندانی در آن ندارد)بین آدم ضعیف‏تری که عشق‏ می‏ورزد و آدم قوی‏تری که عشق نمی‏ورزد.سطح دوم ایدئولوژیکی و نمادین است:بازیگر می‏تواند تجساست از تمدن غرب که دستخوش از خودبیگانگی است و دیگر راهی برایش نمانده جز این که نقشی فاقد محتوا را بازی کند یا سکوت اختیار کند.سطحی فلسفی نیز در فیلم هست که‏ احتمالا برمی‏گردد به تفکر کی‏یرکه گارد:همان حس گناه که اضطراب و درماندگی را به دنبال دارد.و سرانجام سطح جامعه ‏شناختی فیلم این است: برگمان به عنوان کارگردانی بورژوا وجوه منفی طبقهء خویش را به تحلیل‏ می‏کشد،بدون آن‏که در پی جست‏وجو و تبیین علت‏ها باشد.اما اگر تمامی‏ این سطوح در آثار پیشین و برتر این فیلمساز هم‏پوشی داشتند-چنان‏که در تمامی آثار ناب و راستین خلاقه مشاهده می‏شود-در این‏جا هم‏زیستی دارند بدون آن‏که به ابهام خاص شعر دامن بزنند.از این نقطه‏نظر پرسونا بیش‏تر اثری کاربردی می‏نماید تا الهام‏بخش؛کما این که بهترین بخش‏های فیلم‏ فصل‏های روان‏شناختی و واقع‏گرایانهء این رابطهء عاشقانه است:از جمله‏ سکانس دیدار شبانهء بازیگر از پرستار در اتاقش؛یا سکانسی که پرستار خشمگین و مستأصل،شیشه‏ خرده‏های لیوانی شکسته را روی زمین‏ می‏گذارد تا وقتی بازیگر پابرهنه روی آن‏ها قدم بزند،زخمی شود.این‏ها دو تا از بهترین سکانس‏های سینمای برگمان است:چرا که اثر فوق العاده‏ ساده ‏ای روی تماشاگر می‏گذارد و در عین حال معنایی ژرف و مرموز دارد. بازی بی‏بی اندرسن در نقش پرستار و لیو اولمن در نقش بازیگر عالی‏ست. برای فیلمی مثل پرسونا که سرشار از نماهای درشت و به عبارتی کم‏تر سینمایی و بیش‏تر متکی به گفت‏وگوهاست،فیلم‏برداری بسیار زیبای سون‏ نیکویست،درخور توجه است.