سقوط باشکوه یک ضدقهرمان؛ نگاهی به فیلم "نشانی از شر"

فيلم سينمايي "نشاني از شر" ساخته اورسن ولز روايت تقابل هميشگي خير و شر است که چيدماني باشکوه را براي سقوط ضدقهرماني تنها و سرخورده تدارک مي‌بيند.
ولز در فيلم "نشاني از شر" مولفه‌هاي مشترک و موفق مجموعه آثار خود را کنار يکديگر قرار داده تا خالق اثري باشد که در عين وامداري به سينماي نوآور خاص خودش، قدمي رو به جلو در کارنامه اين فيلمساز نابغه محسوب شود.

ولز اين بار هم با حضور خود در نقش کاراکتري جاه‌طلب که دورانش بسر رسيده و رو به زوال است در کنار ساختارشکني در مولفه‌هاي کارگرداني و همچنين کنار هم قرار دادن ترکيبي غريب از بازيگران برجسته سينما، همچنان تصوير خود را به عنوان سينماگري جاه‌طلب و تجربه‌گرا تثبيت و بيش از هر چيز تعلق خود را به نسلي رو به زوال از فيلمسازان برجسته مي‌کند.

موقعيت محوري در "نشاني از شر"‌ با ورود يک غريبه تازه‌وارد به شهري مرزي تأمين مي‌شود. موقعيتي آشنا که با ظرائفي پرداخت شده و تصوير بازرس ويژه مواد مخدر مکزيکي (وارگاس) را در تقابل با کارآگاه قديمي (ولز) قرار مي‌دهد. اين دو شخصيت در واقع نماد قانونمندي و فساد در ميان مأموران پليس هستند که در نهايت به تصويري از تقابل خير و شر مي‌انجامد.

نگاه ولز به عنوان فيلمساز به وارگاس (چارلتن هستن) و رقيبش سياه و سفيد و برآمده از تضادي کليشه‌اي نيست و از همين وجه است که مي‌توان اين موقعيت را در فيلم واجد تازگي در زمان خود دانست. وارگاس هر چند تصويري ايده‌آل از مأموران قانونمند است و انتخاب هستن به عنوان بازيگر اين نقش بر اين وجه صحه مي‌گذارد،‌ ولي در ادامه پرداختي ظريف او را از تخت شدن نجات مي‌دهد.

وجوهي چون موضعگيري متعادل فيلم در قبال درگيري بيش از حد وارگاس با کار و وظيفه که باعث مي‌شود از زندگي همسرش غافل شده و در ماه عسل ازدواجشان او را در موقعيتي خطرناک قرار دهد يکي از اين پرداخت‌هاي جزئي است. اين پرداخت چهره تخت وارگاس را تعديل مي‌کند و او را در جايگاه نقد شدن قرار مي‌دهد، در عين اينکه سرتاسر فيلم ستايشنامه‌اي براي قانونمندي اوست که تاواني تلخ به همراه دارد.
در مورد شخصيت پليس فاسد که خود ولز ايفا مي‌کند نيز اين پرداخت جزئي به گونه‌اي ديگر از سياه شدن محض او جلوگيري و تصوير رو به زوال او را از ميان همه مخاطراتي که در گذشته داشته تا حدي تعديل مي‌کند. قتل مشکوک همسرش در گذشته در حالي که که او نتوانسته مدارک کافي براي گير افتادن قاتل پيدا کند، به عنوان گرهي از گذشته اين شخصيت را همراهي مي‌کند و اين وجه در زمان حال با شمايل پاي لنگ او، موکد مي‌شود.

اين نکته کليدي در واقع يکي از انگيزه‌هاي دروني اين پليس فاسد براي وارد شدن به منطقه ممنوع و معامله با خلافکاران براي پرونده سازي است. وجهي که او را مجاز مي‌دارد به گونه‌اي مدرک جرم را براي گير افتادن خلافکاران فراهم کند تا به زعم خود هيچ گناهکاري از چنگال قانون فرار نکند.

در واقع اين تز شخصيت که او را به عنوان يک فاعل مجاز به دستکاري در واقعيت مي‌کند، در آثاري چون "جنايت و مکافات" داستايوسکي هم نمود داشته که شخصيت اصلي رمان؛ راسکونيکف را در جايگاه برقرار کننده عدالت قرار مي‌دهد. در واقع کاراکتر ولز در فيلم "نشاني ..." از لحاظ ايدئولوژي وامدار اين شخصيت مورد بحث است.

همانطور که اشاره شد در کنار تقابل اين دو شخصيت، تفکر و ايدئولوژي آنها، فيلم وامدار تم مشترک برخي آثار موفق ولز چه در کارگرداني و چه در نقش آفريني است. در واقع شخصيت پليس فاسد "نشاني ..." به نوعي بسيار شبيه به شخصيت‌هايي است که ولز در "همشهري کين" و "مرد سوم" ايفا کرده است.

شخصيت‌هايي که با تکيه بر جاه‌طلبي و به واسطه انگيزه‌ها و ايدئولوژي خاص به اوج رسيده و حالا در سراشيبي قرار گرفته‌اند. هر کدام از اين فيلم‌ها از نگاهي ديگر مي‌توانند تصوير چگونگي رسيدن اين کاراکترها از اوج قدرت به حضيض ذلت محسوب شوند. شخصيت‌هايي تنها و سرخورده که پذيراي سررسيدن دوران خود نيستند و يک مبارزه منفي و پوچ را در پيش مي‌گيرند که در واقعيت چيدماني ناآگاهانه براي سقوطي باشکوه است.

از ديگر وجوهي که اين سه فيلم را در يک گروه خاص مورد توجه قرار مي‌دهد،‌ سياه و سفيد بودن آنها و همچنين فيلمبرداري خاص و تصاويري است که به مولفه‌هاي آشنا سينماي نوآر پهلو مي‌زند و شخصيت‌هاي سياه و منفي را در محور يک روايت مورد توجه قرار داده و با مولفه‌هاي تصويري به وجوه نمادين کار دامن مي‌زند.
"نشاني از شر" طبق روال آشنا ولز در آثارش براي پيگيران و علاقمندان کدهايي جهت خاص شدن دارد که هنوز هم با همان مولفه‌ها مورد توجه قرار مي‌گيرد. اگر "همشهري کين" به جهت ساختارشکني در روايت و انتخاب چند راوي براي شکل گرفتن تصوير نهايي چارلز فاستر کين بهره برد و هنوز هم اين ساختار روايي به عنوان اولين در نوع خود مطرح مي‌شود، "نشاني از شر" نيز واجد همين وجوه و اولين‌ها به شکلي ديگر است.

نما / سکانس سه دقيقه‌اي ابتداي فيلم که ترکيبي غريب از کاربرد نماهايي در اندازه‌هاي مختلف است، يکي از اين وجوه است که به گونه‌اي سينمايي شخصيت‌هاي درگير در داستان را معرفي مي‌کند. همچنين سکانس پنج دقيقه‌اي در بخش مياني فيلم که مثلث شخصيت‌هاي پليس قانونمند، پليس فاسد و رئيس تبهکاران را در مرکز توجه قرار مي‌دهد يکي ديگر از نمونه‌هاي شاخص براي مخاطباني است که به دنبال ويژگي‌هاي منحصر به فرد در آثار ولز هستند.

ولز در "نشاني از شر" به واسطه محوريت تقابل خير و شر، از پررنگ‌نمايي چهره فاسد پليس ابايي ندارد و از رفتن به دل خلق صحنه‌هاي سياه پرهيز نکرده است. يکي از اين سکانس‌ها جايي است که يک عده خلافکار و معتاد به اتاق همسر وارگاس (جانت لي) وارد شده و او را در محاصره قرار مي‌دهند تا وادار به استعمال مواد مخدر شود. سکانسي که پليس فاسد براي لو نرفتن خود اقدام به قتل رئيس خلافکاران مي‌کند نيز از همين نمونه‌هاست که زاويه‌هاي خاص و نورپردازي به وجه سياه آن دامن مي‌زند.

ولز از مستعدترين و تحسين‌شده‌ترين چهره‌هاي سينما و "همشهري کين" او از ديد بسياري از منتقدان بهترين فيلم تاريخ سينماست. نوعي دسته‌بندي در سينماي جهان که فيلم‌ها را به دو دسته قبل و بعد از "همشهري کين" تقسيم مي کند، نمونه‌اي از تأثيرگذاري اين فيلمساز نابغه بر سينمايي است که همواره وامدار اوست.

فيلم سينمايي "نشاني از شر" ساخته تحسين‌شده اورسن ولز پنجشنبه 19 ارديبهشت در قالب برنامه سينما روي آنتن رفت. اين فيلم آمريکايي را ولز سال 1958 بر مبناي فيلمنامه خودش و رمان "نشان شر" ويت مسترسن ساخت. هنري منسيني موسيقي متن "نشاني از شر" را خلق کرد و ولز، هستن، جانت لي، مارلنه ديتريش و آکيم تاميروف در اين فيلم سياه و سفيد بازي کردند.
داستان فيلم درباره مايک وارگاس بازرس ويژه مواد مخدر دولت مکزيک است که همراه همسرش سوزان به شهري در مرز آمريکا و مکزيک مي‌آيد. همزمان با ورود اين دو، بر اثر انفجار خودرو مردي کشته مي‌شود. از فيلم "نشاني از شر" به عنوان يکي از آخرين نمونه‌هاي فيلم نوآر در سال‌هاي 1940 و 1950 ياد مي‌شود.