تحلیلی مختصر از فیلم شوالیه تاریکی

شوالیه تاریکی (the Dark knight) ساخته کریستوفر نولان و محصول سال ۲۰۰۸ میلادی، بی تردید یکی از خوش ساخت ترین فیلم های دهه حاضر است که با مجموعه ای از علل وعوامل شگفتی ساز، می تواند در حافظه هنری قرن حاضر ثبت شود. گذشته از ابعاد تراژیک شوالیه تاریکی که در متن و حاشیه فیلم وجود دارد و جدی ترین نمونه این ابعاد مرگ نابهنگام هیت لجر است، چیزی که در این اثر هنری از تشخص و تعین برخوردار است، مضمون استواری است که از پس حادثه ها نمایان می شود و در ناباورانه ترین شکل ممکن به تصویر کشیده می شود. به نظر می رسد «شوالیه تاریکی» فیلمی کاملاً استعاری و یا استعاره ای کامل است. استعاری بودن کار کریستوفر نولان از نامگذاری غریب فیلم آغاز می شود و در پلان پلان اثر چهره می نماید. گره گشایی از «شوالیه تاریکی» بدون درنظر گرفتن رازها و رمزهایی اجتماعی و فلسفی نمی تواند به نتیجه برسد. در اینجا نمی توان از کنار این بحث به سهولت گذشت که: هیچ اثر هنری، هرگز نمی تواند بدون استعاره به کمال خود دست بیابد. هنر، در ذات و اندرون خویش نه تنها با استعاره بیگانه نیست بلکه در میان عوامل و اسبابی گوناگون بیشترین بهره را از استعاره و وابسته های استعاری می گیرد. در مواردی بسیار زبان هنر، زبان استعاره است. از این رو، هر اثر هنری به میزان استعاری بودن خویش هنری است. بی جهت نیست که در آثار شامخ و فاخر قرون گذشته، چه در حوزه نثر و چه در حوزه شعر، چیزی که بیش از هرچیز وجود دارد و سبب شده است اثر از مانایی بیشتری برخوردار شود استعاره است که به مثابه باطن هنر، راه پیوند ظاهر و باطن را در آینه یک اثر هنری برای استفاده کنندگان هموار می کند. از این روست که می توان از استعاره به عنوان ماده و مایه هر نوع خلق هنری یاد کرد. با این حال، اگر استعاره را ماده بدانیم، نمی توانیم از صورت و مسائل و جوانب دیگر صرف نظر کنیم.

اشاره به این نکته ضروری است که استعاره لزوماً رمزدار و رازناک نیست. بسته به مقصود و سنخ اثر، استعاره نیز تغییر می کند. در the Dark knight داستانی کامل وجود دارد که اجزاء آن مثل حلقه های یک زنجیر به هم پیوسته اند. چینش درست آدم ها چینش درست قضایا را درپی دارد و با این که اساس فیلم سوررئالیستی و مدرن است و روی آن تأکید شده است، در عین حال ماجرا و گفتارهای ماجرا در سطوح گوناگون از دقت و انسجامی برخوردار است که باورپذیری آن را مشهود می کند. عوامل تولید کننده و خصوصاً نویسنده با هوشمندی توانسته است روبنا و زیربنای فیلم را به مدد انضمام احساساتی واقعی به درجه ای از اتصال و حقیقی بودن برساند تا وجود بتمنی دارای توانایی های ویژه مسلم انگاشته شود ولی چیزی که حتماً مسلم است، اصل این جریانهاست که درجوامع امروز به صورت پنهان و آشکار به صورت قصه ای نانوشته بر مجاری زندگی ها تسلط دارد و حکم می راند. شوالیه تاریکی به این لحاظ، بازخوانی غمگنانه فرایندهایی تو در توست که انسانهای کوچک و بزرگ جامعه را در کام خویش گرفته و با جزرها و مدهایی ناشناخته و عمدتاً خبیثانه هربار به شکلی در می آید از آن رو که هربار دستی نفع طلب از آستینی خارج می شود و درجستجوی تأمین منافع فزون طلبانه، باگروهی پیوند و اتحاد برقرار می کند. توجه داشته باشیم در این پروسه، داستان چنین متغیر است که با کمترین حرکت ارادی و غیرارادی، بزرگترین تغییرها و تحول ها را تجربه می کند. اینجاست که اگر استعاره پا به میان نگذارد، امتداد داستان می تواند به خسته کننده ترین حالت ممکن برسد و مخاطب را از هجوم رویدادها و به میان آمدن گفتارهایی که عمدتاً حساب شده و عمیق اند، آکنده سازند درحالی که می بینیم در فیلم هایی مثل شوالیه تاریکی هرگز حس خستگی و دلزدگی به انسان دست نمی دهد، بلکه ذهن درجستجوی غایت و غرض برفراز جنبه های گوناگون داستان به کنکاش و تکاپو دست می زند. آری، در چنین مواردی، استعاره نقش روحی را ایفا می کند که با دمیده شدن خود برپیکر ماجرا و داستان، چراغی را در بحبوحه اثر هنری روشن می کند که می تواند راهنما و رکن خلل ناپذیر و فرجام آفرین مسئله و موضوع باشد. باور و اعتقاد بسیاری از کسانی که به استعاره مندی در آثار هنری جدید قائلند، از این روست که استعاره را عاملی بی کران فرض می کنند که می تواند هر داستانی را هربار به گونه ای دیگر و با زبان و اسلوبی متفاوت تر روایت کند. در مقام جمع بندی چهره استعاری «شوالیه تاریکی» می توانیم به دقایق پایانی فیلم اشارت آوریم که همچون اغلب لحظه ها و صحنه ها فیلم از ضرباهنگ محتوایی برخوردار است.

در انتهای فیلم با میان آمدن سخن قهرمان مردن، یا تا آن اندازه بد زندگی کردن که به فساد انجامیدن امری طبیعی می شود، کارگردان با تمهیدی ناباورانه و بسیار دقیق ماردی را با چهره ای در مقابل دوربین قرار می دهد که یک سوی آن نماد و تجسم یک قهرمان و سوی دیگر آن مظهر تباهی و ویران شدگی است؛ چیزی که به لحاظ رسایی و بلاغت می تواند برعالی مضمون ترین داستانها و سروده های بشری پهلو بزند و بالاتر بایستد.

از این مهم تر، فرار غیر مترقبه و تند و تیز سگی سیاه رنگ است که تمام داستان را به دنبال خود می کشد تا در یکی از سنگین ترین صحنه های فیلم این تصور پا به میان نهد که حیوانی زبان بسته نیز چه بسا با مشاهده گوشه ای از آنچه در دنیای پرکشمکش انسانها جاری است، حق داشته باشد که فرار را برقرار ترجیح بدهد! در عین حال، این پایان استعاری اندیشه هایی دیگر را نیز درخصوص جهت یابی مجموع داستان فیلم مطرح می کند که بدون متن کاوی شوالیه تاریکی ممکن نیست و کوتاه سخن این که: شوالیه تاریکی در کنار استعاره هایی کوچک استعاره ای بزرگ است که می تواند با منطق خاص و جهانی خود همچنان مایه شگفتی باشد.