نگاهی به تصویر زن شرقی در فیلم‏ داستان توکیو

داستان توکیو فیلمی است فراتر از تعبیری که هریک‏ از ما،در مخیله خود از سینما گنجانده‏ایم.فیلم،همه‏ مرزها را به آسانی در می‏نوردد و به آستانه هر ناب‏ می‏رسد،جایی که در گستره بی‏انتهای خیال،اندیشه را به‏ جولان در می‏آورد و کم‏کم،آنسپان نمی‏تواند تصویرها و یافته ‏هایی را که به او هجوم آورده ‏اند،به نظم در بیاورد. زیرا بیش از هر اثری به ایده ‏آل ارسطویی تقلید از طبیعت، نزدیک شده است.و ازو در این فیلم چقدر زیبا ثابت‏ می‏کند که هرگونه تلاش برای ساده کردن این طبیعت‏ خود به پیچیدگی منجر خواهد شد و در واقع،بهترین راه‏ این است که آن را چنان‏که هست،بپذیریم.ازاین‏رو داستان توکیو درست،مانند طبیعت زندگانی،سازش‏ ناپذیر،ناموکد و لغزان است.در این‏جا،آدم به جای نقد و تحلیل به مکاشفه می‏رسد(و شاید این هم یکی از جذبه ‏های هنر شرق باشد)طوری که هرگونه اظهار نظر قطعی،اهانت ‏آمیز به نظر می‏رسد.بنابراین،اگر من در این‏ فیلم فراموش نشدنی،زندگی نوریکو را از همه جالب‏تر یافتم،نمی‏تواند به این معنا باشد که آن را فمینیستی به‏ حساب می‏آورم و یا دچار توهم شده‏ام.من فقط برداشت‏ خودم را توضیح می‏دهم و مطمئنم که این هم یکی از میلیون‏ها برداشت میلیون‏ها آدم متفاوت است.

نوریکو در طول فیلم،شبیه‏ ترین شخصیت به خود ازوست.او یگانه آدم فیلم است که مثل کارگردان،تنها زندگی می‏کند.تمامی خانواده‏هایی که در فیلم معرفی‏ می‏شوند،در تضاد با تنهایی نوریکو،قرار می‏گیرند.او حتی پدر و مادر یا دوست نزدیکی هم ندارد.او در برابر گفته مادر که بالاخره،تنهایی به او فشار خواهد آورد،فقط سکوت می‏کند؛سکونی که به این چالش همیشگی‏ زندگی او،دامن می‏زند:آیا باید به وضعیت فعلی خویش‏ ادامه دهد یا ازدواج کند؟

سرانجام،تضادی که همیشه میان موضوع اصلی‏ فیلم‏های ازو و زندگی خود کارگردان وجود داشت،به‏ روی پرده می‏آید؛تضاد میان خانواده و تنهایی.به نظر می‏رسد که این بار ازو واقعا قصد دارد که به این ابهام‏ پاسخ دهد این‏که چرا هنرمندی که خود هرگز ازدواج‏ نکرده،این‏قدر به بررسی روابط خانوادگی در فیلم‏هایش‏ علاقه‏ مند است؟

ازو در فیلم‏های اولیه،جزئیات تکراری و به ظاهر کم‏ اهمیت زندگی خانوادگی را جزء سرنوشت محتوم آن‏ می‏دانست و آنها را در هاله ‏ای از پوچی و استهزا رها می‏کرد.اما فیلم‏های بعدی او،به خوبی این نکته را ثابت‏ می‏کنند که خانواده به عنوان یکی از ملزومات انسان‏ شرقی امتناع از وابستگی به خانواده خود،یک مبارزه‏ تراژیک محسوب می‏شود؛مبارزه‏ای که توریکو نیز مانند ازو به آن تن داده است و همین داستان توکیو را به‏ جذاب‏ترین و در عین حال،عمیق‏ترین فیلم ازو تبدیل‏ کرده است.

داستان توکیو شامل چندین خانواده مختلف است که‏ همه آنها در دل خانواده بزرگ‏تر که پدر و مادر رأس آن را تشکیل می‏دهند،جای گرفته‏ اند.توریکو در این میان،کم‏ ارتباطترین فرد نسبت به خانواده است.او به نحو ترس‏آوری از گردونه خانواده خارج شده و به فضای خلاء و هیچ،پرتاب شده است همه کارهایی که او برای پدر و مادر انجام می‏دهد،به وضوح از حس نوع‏دوستی او سرچشمه می‏گیرد تا احترام به بزرگان خانواده.بنابراین، نوریکو توانسته است خارج از تعلقات خانوادگی و به دور از هرگونه تعصب،به یک عشق فراگیر نسبت به انسان‏ها دست یابد و این،نوع رستگاری است که وابستگان به‏ خانواده در فیلم‏های ازو اغلب از آن محروم می‏مانند.یا در سنین پیری،پس از تنهایی اجباری،بدان دست می‏یابند.

نوریکو،کسی است که زودتر از موعد به آن پوچی‏ عظیم که در اثر جبر روابط خانوادگی در فیلم‏های ازو به‏ وجود می‏آید،گرفتار شده-شوهر او سال‏ها پیش،در جنگ کشته شده-و به دلخواه خود آن را حفظ کرده‏ است.در فیلم به صراحت،اعلام می‏شود که تنها ماندن او به دلیل عشق به شوهر متوفی نبوده است؛زیرا زمان، حتی فرصت این را به او نداده که مانند مادر،بر اثر نیازهای مشترک دوران پیری به شوهر علاقه ‏مند شود. نوریکو،بدون هیچ پیش ‏زمینه عاطفی یا دلبستگی خاصی، تنها مانده است و این‏"هیچ‏"همان است که در قاموس‏ ازو می‏تواند معنای همه چیز را بدهد.با وجود همه اینها، نوریکو به یک قهرمان بلامنازع،تبدیل نمی‏شود هر کسی که داستان توکیو را دیده است،هرگز تلخی‏ لحظه‏ ای را که در آن،نوریکو اعتراف می‏کند،زندگی‏ ناامیدکننده است،فراموش نمی‏کند.از آن جایی که‏ نوریکو در برابر حرص و آز و بی ‏توجهی سایرین نقیض‏ کارهای آنان را ارائه می‏دهد،می‏تواند فیلم را تراژدی‏ پنهان زنی خواند که می‏خواهد در یک جامعه سرگردان، میان ارزش‏های قدیم و مناسبات جدید متفاوت عمل‏ کند.مبادرت به انجام چنین کاری،او را واجد شجاعت‏ غمگینی می‏کند که با تباهی رقت‏انگیز خواهر بزرگ‏تر (شی‏جی)در قوانین منطق و حسابگری،بسیار تفاوت دارد. نکته در این جاست که نوریکو،شاید بیش از هرکس، خطر شبیه شدن به او را احساس می‏کند.شاید تأثر انگیزترین صحنه فیلم،آن‏جاست که نوریکو،نزد پدر اعتراف می‏کند،خودخواهی بیش نیست و در واقع،آنها او را بیش از آن‏چه هست،بزرگ پنداشته ‏اند،این صحنه، غلیان همه احساسی است که در نگاه‏های حزن آلود و مستأصل نوریکو،نهفته بود.آن‏جاست که وقتی او نزد پدر،درهم می‏شکند و درحالی‏که چشم‏هایش را برای‏ اولین ‏بار در طول فیلم پنهان کرده است،می‏گوید،تازه‏ متوجه می‏شویم که حتما مسائلی در زندگی او هم وجود داشته که به آنها اشاره‏ای نکرده است و این‏که یک‏ انسان برای خرد نشدن،چه رنج و تردیدی را باید متحمل‏ شود.تازه،در برابر این تردیدهاست که آرامش و سکون‏ عرفانی پدر،معنا پیدا می‏کنند؛هنگامی که با لبخندی‏ آرامش بخش به او اطمینان می‏دهد که موفق شده است.

از این حیث،واقعا نمی‏توان به دقت گفت که ازو کدام‏ یک را ترجیح می‏دهد:تنهایی یا ازدواج؟زندگی سنتی یا زندگی مدرن؟در داستان توکیو همان‏قدر که زندگی‏ مدرن،شی‏جی و کوئیچی را در افسون بی‏لذت و بی‏نتیجه‏ کار کردن و پول درآوردن اسیر کرده،نوریکو را به اساس‏ والا که برای شرافت انسانی خود حرمت قائل است،ارتقا داده است.در این میان،هرچند که سادگی و پاکی مادر دلپذیر است،پیچیدگی و عزم راسخ نوریکو،جذاب‏تر و تأثیرگذارتر می‏نماید.مرگ مادر،خود گواهی تمثیلی بر این واقعیت است که آن نقش زن سنتی در قالب مادر و همسر فداکار در جامعه جدید،قابل تکرار نیست و اگر همسر کوئیچی،هنوز از آن تبعیت می‏کند،به خنثی‏ ترین شخصیت فیلم هم تبدیل می‏شود.او حتی در مراسم ختم‏ مادر،شرکت نمی‏کند تا بعدتر،تبدیل به مدل زنده راهی‏ که گیوکوی جوان می‏تواند انتخاب کند.

می‏بینیم که همه‏ چیز بر محور زنان می‏گردد،زنان‏ می‏تواند از الگوهای قبلی تبعیت کنند یا با همه مشکلات‏ موجود در جامعه مرد سالارانه،راه خود را انتخاب کنند و الگوی مورد قبول خویش را بسازند.کیوکو در انتهای فیلم‏ در میان آواز بچه ‏ها،سوت قطاری را که نوریکو بر آن‏ سوار است،می‏شنود و لب پنجره می‏آید.عهد ناگفته ‏ای‏ میان او و نوریکو به وجود می‏آید.برای اولین بار در کل‏ فیلم،قطار را می‏بینیم.تصویر نوریکوی نشسته در قطار، تکمیل‏کننده این ارتباط درونی است.بی‏شک،این یک‏ آغاز است.دوست داریم،زندگی نوریکو را دنبال کنیم.اما به پدر باز می‏گردیم که در حال نظاره قایق‏هاست.قایق‏ها این بار برخلاف ابتدای فیلم،در حال حرکت‏اند.چیزی‏ دارد به جنبش در می‏آید؛در درون کیوکو و درون جامعه و شاید درون همه ما،کسی چه می‏داند.شاید در ابتدا،این‏ جنبش خیلی بی‏اهمیت باشد؛همان‏قدر که نوریکو،کم‏ اهمیت‏ترین آدم فیلم بود و به ایستگاه قطار هم دیرتر رسیده بود.شاید همه ‏چیز مثل فیلم‏های ازو به ‏طور غیر مستقیم،اتفاق بیفتد.مثل همیشه،هیچ پاسخی نمی‏تواند قطعی باشد.ازو در این فیلم،بیش‏ترین احترام را به زن‏ شرقی روا داشته است.او را از کنج خانه و از پشت نقاب‏ شبح افسون‏گر،بیرون کشیده و به او زندگی انسانی، دارای پوست و گوشت و خون بخشیده است؛انسانی با اندیشه و حساسیت‏هایی مشابه سایرین.اگر کسی این‏ خصوصیت فیلم‏های او را تاکنون به حساب نیاورده،خود گواه این مدعاست که او در این مقوله هم به جای تظاهر و خودنمایی،فقط طبیعی عمل کرده است.بنابراین،اگر نوریکو،مانند زن اثیری مثلا اوگتسو مونوگاتاری،نظرها را به سوی خود جلب نمی‏کند،تنها به این دلیل است که‏ او یک زن طبیعی فارغ از هرگونه پیش‏فرض مردانه‏ای‏ است.ازو در سکوت و در چشم‏ه ای نوریکو،عمق شناخت‏ و تحمل زن شرقی را درک کرده است و با استادی تمام، آن را به تصویر کشیده است.