نقد فیلم ماتریکس/ انجیل به روایت نیو

دانشمندان علم الهیات و کارشناسان‏ فرهنگ عمومی«ماتریکس»را به‏ مثابه پدیده‏ای می‏دانند که درحال‏ شکل‏دهی به باور عامه درباره مذهب‏ است.

در سالهای دور تاریخ سینما، کتاب مقدس یکی از نقش‏آفرینان‏ اصلی بود و ستارگانی چون چارلتن‏ هستن و جیمی استیوارت در فیلمهایی حضور یافته‏اند که موضوع‏ اصلی‏شان مستقیما از تاریخ کتاب‏ مقدس و رستگاری مسیح اقتباس‏ می‏شد. اما این روزها رفتار هالیوود با مذهب اندکی نسبت به گذشته‏ متفاوت است. صرفنظر از The Passion مل گیبسن، بیشتر ستارگان درجه یک دنیای فیلم و سینما هیچ علاقه‏ای به ظهور در نقشهای مذهبی از خود نشان نمی‏دهند. گرچه برخی از ماندگارترین آثار علمی-تخیلی هالیوود موضوع و درونمایه‏ خود را از مصایب حضرت مسیح به عاریت گرفته‏اند.

از سوی دیگر، شاید انتخاب ستاره‏ای همچون کیانو ریوز به عنوان یک شخصیت شبه مسیح در تریلوژی«ماتریکس» کفرآمیز به نظر برسد. ولی این موضوع چندان تازه‏ای نیست. دوستداران«جنگ ستارگان»جرج لوکاس به روشنی می‏دیدند که فیلم مورد علاقه‏شان اسطوره و مذهب را درهم آمیخته‏ و شخصیت‏هایی خیالی پدید آورده است. برخی منتقدان هم‏ معتقدند« :E. T موجود فرازمینی»نیز عمدتا بر داستان مصایب‏ مسیح تکیه کرده؛موضوعی که کارگردان یهودی فیلم یعنی‏ استیون اسپیلبرگ از پذیرش آن سربازمی‏زند. اخیرا هم‏ فیلمهایی نظیر«نشانه‏ها»ی ام نایت شیامالان و«تماس»با استفاده از یک پسزمینه علمی-تخیلی، به طرح و بررسی‏ پرسش‏های جدی درباره ایمان پرداخته‏اند.

مترجم: مهدی فروتن

اما درحالیکه آثار پیشین ارجاعات مبهم و سربسته‏ای به‏ داستان مسیح داشتند، به عقیده برخی از دانشمندان علم‏ الهیات، «ماتریکس»مستقیما از هویت آیین مسیحیت وام‏ می‏گیرد. گرچه فیلمنامه رگه‏هایی از فلسفه افلاطونی، اسطوره‏های یونانی، بودیسم و پست‏مدرنیسم را در خود دارد. «ماتریکس»در اکران عمومی خود در سال 1999 فراتر از یک‏ اثر صرفا اکشن و پرفروش ظاهر شد و سمبولیسم مشهود در فیلم بحثهای فراوانی را در میان منتقدان علمای دینی‏ برانگیخت. حالا هم که چند هفته‏ای از به روی پرده رفتن‏ قسمت دوم در گوشه و کنار دنیا می‏گذرد، مسلما بر دامنه این‏ بحثها افزوده شده و هرکس به زعم خود تفسیری دیگرگون‏ از فلسفه نهفته در آن ارایه می‏دهد. گلن یفیث گردآورنده‏ کتاب«علم، فلسفه و مذهب در ماتریکس»درباره پدیده‏ «ماتریکس»می‏گوید:از نقطه‏نظر یک مسیحی می‏توان دو تعریف از فیلم ارایه داد. یکی اینکه‏ بگوییم دارد داستان مسیح را بازگو می‏کند و یا اینکه فیلمی خشن، مملو از صحنه‏های کفرآمیز که به سوی‏ مخاطب حمله‏ور می‏شود و با داستانی‏ آمیخته با مسیحیت، مردم را فریب‏ می‏دهد. درحالیکه«ماتریکس»اساسا الحادی است. در هردو حالت ما با پدیده‏ای طرفیم که خوب یا بد، در حال شکل‏دهی عقاید عمومی درباره‏ مذهب است.

«ماتریکس»مردم را وادار می‏کنند تا تکثرگرایی مذاهب را در مقابل یکی بودن حقیقت بیازمایند. علاقمندان فیلم هم همانند شخصیت‏ها که تشنه درک واقعیت‏ هستند، امیدوارند تا دومین قسمت‏ این تریلوژی به آنان در گشودن راز نمادگرایی مستتر در«ماتریکس»کمک کند. تلاشهای جدی‏ برای زدن پنبه فیلم با یک پرسش به ظاهر ساده آغاز شد. در یکی از تعطیلات آخر هفته اوایل سال 1999، سازندگان‏ «ماتریکس»با نشان دادن تیزری تلویزیونی که می‏پرسید «ماتریکس چیست؟»بینندگان را شدیدا وسوسه کردند. پس‏ از اینکه فیلم در عید پاک برای نخستین بار به روی پرده‏ سینماهای امریکای شمالی رفت، تمامی آنانکه تیزر تبلیغاتی‏ را همچنان به یاد داشتند، با عبارات خاص و در ذهن خود شروع به پاسخگویی به آن کردند. طرفداران جدی آثار علمی‏ -تخیلی، فلاسفه، بوداییان و حتی مسیحیان پروتستان هم‏ موضوعاتی بحث‏انگیز و قوی در داستان یافتند. یفیث می‏گوید: فیلم صدها سایت اینترنتی دارد که علاقمندان به«ماتریکس» آنها را راه انداخته‏اند. ولی در هیچکدام از این سایتها مطلبی‏ درباره تیزهوشی و توانایی کیانو ریوز به چشم نمی‏خورد. تشابهات با آیین مسیحیت، شالوده‏های فلسفی، این فیلمی‏ است که تصورات روشنفکرانه مردم را با خود درگیر می‏کند. این در حالی است که برخی ناظران نسبت به توانایی‏ «ماتریکس»برای اثرگذاری عمیق دچار تردید بودند و تعدادی‏ از منتقدان هم به شدت نسبت به فیلم موضع گرفته و آن را متظاهرانه خواندند. به عقیده گروهی از مخاطبان، «ماتریکس» حاصل پیوند نامیمون صحنه‏های رزمی با فیلمنامه«فلسفه‏ برای عقب‏مانده‏ها»بود.

برادران واچووسکی به عنوان آفرینندگان«ماتریکس» علاقه چندانی به لب گشودن و سخن گفتن درباره دیدگاه‏ خود نسبت به این تریلوژی نشان نداده‏اند. اما این شیفتگان‏ جدی کتابهای کمیک در فیلمهای خودشان پرده را تا آنجا کنار زده‏اند که می‏شود بخشی از واقعیت را به عینه دید. لری‏ در سال 1999 در مصاحبه با هفته‏نامه تایم گفته بود:ما به‏ اسطوره، الهیات و تاحدودی به ریاضیات پیشرفته علاقمندیم.

همان سال و در وب‏سایت رسمی استودیوی برادران وارنر، اندی و لری در پاسخ به پرسشی در اتاق گفتگو چنین گفته‏ بودند:همه کنایه‏ها و اشاره‏های ما به اسطوره و فلسفه در فیلم عمدی است. «ماتریکس»هم مثل هر اسطوره دیگری‏ بیش و پیش از هرچیز دیگری یک اسطوره است. تامس‏ اندرسن(ریوز)روزها یک برنامه‏نویس رایانه‏ای محبوس در اتاق است و شبها به عنوان هکری به نام نیو فعالیت می‏کند. او پرسش‏هایی اساسی و مشکل‏ساز نیز درباره حقیقت و واقعیت در ذهن دارد. گروهی شورشی به رهبری مورفیوس‏ نیو را به خدمت می‏گیرد و به او این شانس را می‏دهد تا به‏ حقیقت ماتریکس پی ببرد. نیو از ماتریکس جدا می‏شود و درمی‏یابد که انسانها درواقع برده یک امپراتوری ماشینهای‏ هوشمند ساخت بشر هستند. ماتریکس هم یک برنامه حقیقی‏ -مجازی است که به ذهن بشر رسوخ می‏کند تا او را نسبت‏ به واقعیت وجودی‏اش دچار تردید کند. نیو با بی‏میلی مأموریت‏ خود را برای نجات نسل انسان می‏پذیرد.

خانم کریستینا لاول، نویسنده و مسیحی معتقد، امیدوار بود تفسیر او از فیلم با عنوان«واقعیت درون ماتریکس»بتواند مسیحیان را راغب به کاربرد پیامهای مقدس فیلم در زندگی‏ شخصی‏شان کند. گرچه واکنش‏ها نسبت به کتاب خانم لاول‏ به شدت متفاوت بود. بطوری که کشیشی کانادایی با او تماس‏ گرفت تا درباره امکان استفاده از«ماتریکس»به عنوان‏ سرفصل تعالیم مذهبی برای نوجوانان بپرسد و در عین حال‏ به هنگام امضا کردن نسخه‏های کتاب در یک فروشگاه، واکنشهایی کاملا منفی از حاضران مشاهده کرد. لاول معتقد است:صحنه‏های خشن و زبان نه‏چندان مناسب فیلم درکنار برخی تأثیرات مذهبی شرق آن را برای برخی از مسیحیان‏ نامناسب جلوه می‏دهد. اما امیدوارم در قسمتهای دوم و سوم‏ این مشکل رفع شده باشد. اگر بیننده بتواند راه خود را از میان‏ صحنه‏ها بیابد و واقعا نکته‏های مفید فیلم را بگیرد. . . هر فرد مسیحی می‏تواند آن نکته‏ها را در زندگی‏اش بکار گرفته و با آن رشد کند. «ماتریکس»بیانگر ایده ابتدایی رستگاری‏ مسیح است. ایده کلی بیدار شدن یا جدا شدن ارجاعی است‏ به رستگاری. گرچه خود خانم لاول هم می‏داند که‏ دیدگاههایش جهانشمول نیست و برخی آنها را نمی‏پذیرند.

دیوید فرانکفورتر یکی از مخالفان عقاید لاول است:من‏ هرگز نمی‏توانم بپذیرم که نیو کمترین ارتباطی به عیسی‏ مسیح داشته باشد. این استاد دانشگاه نیو همشایر در رشته‏ تاریخ و مطالعات مذهبی عقیده دارد که قهرمان«ماتریکس» در واقع قهرمانی کلاسیک از ادبیات سالهای ابتدایی یهودیت‏ است. پروفسور فرانکفورتر و سایر کارشناسان امور مذهبی‏ می‏گویند«ماتریکس»نمی‏تواند نماینده مسیحیت ارتدکس‏ یا معرف باطنی این آیین باشد. معرف باطنی در عین اینکه‏ هرگز به صورت تعالیم مذهبی تعریف شده درنیامد، اما از مسیح تصویر شخصیتی را ارایه داد که به واسطه معرفت‏ درونی یا دانشی اسرارآمیز نوع بشر را نجات می‏دهد. معتقدان‏ به معرفت باطنی بر این باورند که می‏توانند به رستگاری‏ برسند، البته نه با غلبه بر شیطان و گناه آن هم به لطف‏ خداوند، بلکه با آموختن دانشی برتر درباره واقعیت. ریشه‏های‏ معرفت‏شناسی در بسیاری از آیین‏های مذهبی ازجمله صوفیه‏ و بودیسم قابل ردیابی است و بشر قرنهاست در ذهن خود با چنین مسایلی درگیر بوده. حالا که تمامی این مباحث در یکجا جمع شده و در قالب فیلمی علمی-تخیلی به نمایش‏ درآمده، به نظر آشنا می‏رسد. رابرت تامسن، استاد رشته‏ تلویزیون و فرهنگ عمومی در دانشگاه سیراکیوز نیویورک‏ نیز بر همین عقیده است. به‏هرحال، در دنیای امروز غرب‏ حضور یک کتاب درباره روز داوری در فهرست پرفروشها، نگرانی‏هایی اساسی را درمیان مسیحیت ارتدکس باعث شده‏ و خبر از ظهور تفکری ضدمسیح می‏دهد. نمایش«ماتریکس» هم با آن مفاهیم معرفت‏شناختی به همان اندازه نگران‏کننده‏ است و البته این نگرانی ملموس‏تر به نظر می‏رسد. در دنیای‏ ماتریکس تکنولوژی بر انسان برتری و تسلط دارد. موفقیت‏ هرکدام از این عناصر در برانگیختن نگرانی شاید به دلیل‏ قدرت اغواکننده تئوری توطئه باشد و با تماشای«ماتریکس» این حس به بیننده دست می‏دهد که به تدریج درحال اسارت‏ در چنگال فناوری پیشرفته و رایانه‏های هوشمند است.